Өдрийн сонины 6.8.07 дугаарт өгсөн ярилцлага

З.Энхболд: Ашигт малтмалын асуудал цэвэр бизнесийн хэрэг юм

УИХ-ын гишvvн З.Энхболдтой уулзаж ашигт малтмалыг тойр­сон сvvлийн vеийн байд­лын талаар байр суурийг нь сонссон юм.

Тэрбээр vvнийг хэд хэдэн зvйлээс эхлэх ёстой. Эхлээд Vндсэн хуулиас уг асууд­лыг авч vзье. Vндсэн хуульд газар, тvvний хэвлийн баялаг бvх ард тvмний мэдлийнх гэж заасан. Дараа нь Ашигт малтмалын хуулиар хэн эрсдэл хийнэ тэр ашиглах эрхтэй болдог. Нэг ёсондоо зvгээр эзгvй газар байлаа гэхэд хэвлийдээ баялаг байгаа эсэхийг нь хайгуул хийн мєнгє зарж байж олж авсан бол тэр хvн ашиглах эрхтэй болно гэсэн vг. Ашиглах эрхтэй болж байгаа нь бvрмєсєн эзэн суулаа гэсэн vг бас биш. Тэр газар дор байгаа баялгийг ухаж гаргах борлуулах л эрхтэй боллоо гэсэн vг. Ингэхдээ манай улсын бvхий л хуулийн дагуу vйл ажиллагаагаа явуулна. Нєєцийн татвар, ашгийн татвар тєлж, хvмvvсийг ажилтай болгох гэх мэтчилэн.

-Та лиценз хэн эзэмших тухай ярилаа. Лицензийг чинь хэн чадалтай нь дайрч ороод булаацалдаад л авч байгаа харагддаг шvv дээ?

-Энд ялгаа бий. Газар доорх баялгийг хэн ч ємч­лєхгvй. Оюу толгой ч тэр Таван толгой ч тэр. Vvнийг бvгдээрээ ойлгож байгаа. Манай Ашигт малтмалын хуульд хэн хєрєнгє хаяж эрсдэл хийж нээсэн байна тэр давуу эрхээр ємчлєх эрхийг авах хуультай. Тэр нь нєгєє лицензийг хэлээд байна. Энд ямар маргаан гарч ирсэн гэхээр нєгєє тvрvvнд нь зогссон хvн авч болдог лиценз дотор улсаас хєрєнгє мєнгє гарган нєєц баялгийг нь тог­тоосон 600 гаруй орд газрыг холиод зарж орхисонд хамаг учир байна. Огт хайгуул хий­гээ­гvй газрын лицензтэй хо­лиод нєєц нь тогтоогдсон газруудыг тараасан. Энэ бол том алдаа болсон. Гэхдээ vvнийг зориуд санаатайгаар хийсэн vйлдэл гэж би боддог. Ашигт малтмалын ХЭГ-ын дарга байсан н.Жаргалсайхан гэгч янзын нєхєр vvнийг хийсэн. Хамгийн их нєєц байгаа газрыг тэр нєхєр єєрєє авсан байдаг юм. Жишээ нь, Сvхбаатар аймгийн “Цайрт минераль”-ийн одоо ашиг­лаж байгаа талбай, Таван толгой гэх мэтийг. Vvнийг Америкт эрvvгийн гэмт хэрэг гэж vздэг. Байгууллагын до­тоод нууцыг єєрийн эрх ашигт ашигласныг гэмт хэрэг гэж vздэг. Таван толгойн нєєцийг улсаас тогтоосныг мэдсээр байж нєєцийг тогтоогоогvй талбайтай адилаар худал­даанд гаргаад, тvvнийгээ єєрєє авна гэдэг нь хулгайн хэрэг мєн.

Тvvнээс л энэ хэл амны бай болоод байгаа Таван­толгойн тvvх эхлэж байгаа юм. Улсын тєсвєєр хайгуулыг нь хийсэн эдгээр ордыг хувь­даа авсан. Нэгэнт орд хувьд очсон vеээс хойшхи тєлбєр огт хийгдээгvй. Тэр тєлбєрийг авах хэрэгтэй гэж УИХ дээр vзсэн. Ордыг улсын тєсвєєр нєєцийг нь тогтоосон. Тэр зардал эргэж огт тєлєгдєєгvй гэсэн vг. Тєрийн мєнгєєр нєєц нь тогтоогдсон олон орд ийм байдлаар зардал нь тє­лєг­дєєгvй олон жил боллоо. Євєрхангайн алтны орд, “Цайрт минераль” гэх мэт. Бай­галь л сvйдээд байдаг, єєр тєрд наасан юм огт байхгvй байна. Олон тvмэн ашигт малтмал их чухал гэдгийг ойлгоод ирэхэд тєр бас єєрийн­хєє эрх ашгийг эргэж харж байна. Шинэ Ашигт малт­малын хуульд Vндсэн хуулийн vзэл санааг оруулж єгєєд, лиценз бол хєрєнгє биш, зєвхєн зєвшєєрлийн бичиг гэдгийг суулгаж єгсєн. Vvнийг би санаачилж оруул­сан. Олон улсын жишгийг харсан ч баялагийн эзэн нь зєвхєн ард тvмэн юм. Ард тvмэн єєрийн юм аа ямар янзаар хэнд ашиглуулах, тvvнээс олсон мєнгє тєг­рєгийг яаж олон тvмэнд хvр­тээх нь чухал болохоос тэр ашигт малтмал дээр ажиллах vйлдвэрийн хэдэн хувь нь тєрийн мэдлийх байх зэрэг нь дараагийн асуудал юм. Оюун­толгой, Тавантолгойн орд­той байгуулах гэж байгаа гэрээ сая УИХ-д орж ирсэн. Vvнд би шvvмжлэлтэй ханд­даг. Улсын тєсвєєр олсон орд, хувийн хєрєнгєєр илрvvлсэн ордод хандах хандлага хоёр єєр байх ёстой гэж vздэг. Тэгэхэд УИХ-д оруулсан тє­сєл усны тусал шиг адилхан байгаа нь буруу. Нєхцєл нь шал єєр байх хэрэгтэй. Мєн Тавантолгойн улсын тєсвєєс хийсэн хайгуулын зардлыг тєлєєгvй байхад уг компанид ашиглалтын лицензийг шил­жvvлсэн нь буруу. Энэ мєнгийг тєлсєн тохиолдолд ашиглах эрхийг нь єгч болох л доо. Гэтэл эдгээрийг алийг нь ч тєлєєгvй, дээр нь 4.4 тэрбум тєгрєг гэсэн маргаантай асуудлыг оруулж ирсэн. Улсад зохих ёсоор тєлсєн мєнгє нь 400-хан сая тєгрєг тєлсєн байдаг юм. Хаанаасаа ч тэр олон тэрбумыг гаргаж ирээд нэхээд байгааг ойлгохгvй байна.

-Оюутолгойн хєрєнгє оруулалтын гэрээний та­лаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-Оюутолгойн гэрээний хувьд одоо манайд хvчин тєгєлдєр мєрдєгдєж байгаа татварын хуулийн гурван заалтыг хєнгєлж єгєхєєр оруулж ирсэн. Нэгдvгээрт, 68 хувийн татвараас чєлєєлєх, хоёрдугаарт, гадаадад гаргах ногдол ашгийн арван хувийг тєлєхгvй, алдагдалтай жи­лийн татварыг манай хуулиар хоёр жил хойшлуулдаг, тvv­нийг таван жилээр хойшлуу­лах гэх зэрэг хєнгєлєлт vзvvлэхээр заажээ. Єєр жи­жиг сажиг зvйл байгаа. Хам­гийн томоос нь дурдахад л ийм байна. Эдгээр татварыг хєнгєлєхєд дахиад нэг Оюу­толгой барих хэм­жээний мєн­гийг авахгvй орхино гэсэн vг.

-Гадуур хєрєнгє оруу­лал­тын гэрээг их эсэр­гvvцэж байна. Vvнийг та юу гэж бодож байна вэ?

-Хєрєнгє оруу­лагчийг хєєгєєд явуулчих ухааны юм яриад байна. Тусгаар улс юм бол хєрєнгє оруулж хєгжих хэрэгтэй. Гэхдээ єєрийн хуулийг мєр­дvv­лэх л ёстой. Бид яагаад ОХУ-аас болохоор 68 тат­варыг авдаг, Канадаас болох­оор авч болохгvй гэж. Харин Канадаас илvv авахад буруу юм байхгvй. Орос бид­ний тvvхэн харилцаа ямар билээ. Оюутолгой, Тавантол­гой бол цэвэр бизнесийн асуу­дал юм. Тєр байгаа баял­гаа ашиглан бизнес хийх гэж байна. Vvнд ямар нэгэн улс тєржилт, хийрхэл байх хэрэггvй. Цэвэр бизнесийн асуудалд сэтгэлийн хєдєл­гєєнгvй хандах хэрэгтэй. Ийм зvйлд оросуудын хэлдэг “Хvй­тэн толгойгоор хандах” гэдэг vг тохирох мэт. Нэг vгээр хэлэхэд “наймаанд найзгvй” гэсэн vг л дээ. Цэвэр мєнгє ярих асуудал. Энэ хоёр тєслийг ашигласнаар тєрд хэдэн тєгрєг орох вэ л гэж тооцох хэрэгтэй. Vvнийг он оноор нь тооцох. Тэнд ямар бvтээн байгуулалт явагдах гэх зэрэг. Гэхдээ бvтээн байгуулалт гэдэг нь бидэнд ашигт малтмалаасаа хамаа­гvй бага ач холбогдолтой. Тє­мєр зам тавих гэхэд л тvvгээр нь ямар бид зорчих биш. Тэд нар л нvvрс, зэсээ зєєнє. Мєн энэ хоёр том тєсєлд бид хувь эзэмших гэвэл энэ нь эрсдэл дагуулах магадлалтай. Яагаад гэвэл vйлдвэр байгуулахад бид бас мєнгє гаргах болно. Гэтэл маргааш зэсийн vнэ унавал яах билээ гэхчилэн. Тийм шаардлага байна уу, vгvй юу. Vvнийг УИХ-ын ги­шvvд сонгох шаардлагатай. Засгийн газ­раас оруулж ир­сэн тєсєлд энэ бvгдийг тооцоо­гvй. Зvй нь яах байсан гэвэл би энд Монгол Улсыг компан­итай зvйрлэж хэлье. Гэхдээ манай улс компани биш шvv. Тусгаар тогтносон бvрэн эрхт улс. Компани гэж бодоод улсын хоёр сая таван зуун мянган иргэн хувьцаа эзэмшигч гэж бодъё. УИХ бол Тєлєєлєн удирдах зєвлєл юм. Тvvнийг дєрвєн жил биднийг тєлєєлєєд ажил хий гэж сонгосон. Зас­гийн газрыг болохоор УИХ томилдог. Тэд бидний баталж єгсєн мєнгєєр хийх ёстой зvйлээ хийнэ гэсэн vг. Ийм л vvрэг рольтой байгаа юм. Одоо компани хєрєнгє оруу­лалтын шийдвэр гаргах гэж байна. Томоохон, удаан жи­лээр хийгдэх 30-40 жилээр vргэлжлэх хєрєнгє оруулал­тын шийдвэрийг дєрєвхєн жилээр сонгогдсон бид ший­дэхэд хэтэрхий хvнд байна. Vvнийг бид сонгогчидтойгоо ярилцах хэрэгтэй. Ийм том хєрєнгє оруулалт яриг­даж байна. Засгийн газраас ийм гэрээний тєсєл єглєє. Єнєєдєр мєнгє хэрэгтэй бай­на уу. Ирээдvйд орж ирэх мєнгє хэрэгтэй байх уу гэх зэрэг. Оюутолгойд тєрийн мэдлийн хувьцааг санхvv­жvv­лэхэд одоо тэрбум гаруй ам.доллар тєсвєєс гаргах хэрэгтэй болж байна. Ийм их мєнгє тєрєєс єгєх хэрэг бай­гаа юу гэх зэрэг. Энэ мєнгєєр єєр юм хийвэл зvгээр биш шvv. Энэ хувьцааг тєр авсан тохиолдолд татварын орлого ямар байх юм. Аваагvй то­хиол­долд татвар ямар байх юм гэх зэрэг. Энэ сонгол­туудыг Засгийн газар бидний ємнє тавих ёстой. Vvнийг ард иргэдээр хэлэлцvvлэх ёстой. Тэгэхэд ямар ч сонголтгvй гэрээ ємнє тавьчихаад “За vгvй хоёрын нэгийг авах хэ­рэг­тэй байна” гэж тэр “Айвен­хоу майнз”-ын захирал ша­хаж байгаа нь дарамталсан шинжтэй байна. Засгийн газ­рыг шахаж болох юм. Нєгєє их єр тєлєхєд мєнгє єгсєн гэх зэргээр. УИХ-ыг бол тэгж дарамталж чадахгvй. Бид сонгогдсон мандаттай хv­мvvс, vvнийг ард тvмнээс авсан. Наад уурхай чинь 40-80 жил ажиллах уурхай. Бид дєрєвхєн жил ажиллана. Наян жилийн шийд­­­вэрийг гурван сар бодъё. Гадны мэддэг чаддаг хv­мvvсээс асууя. Хамгийн сайн шинжээч авч ирж єєрсдийн­хєє тєлєє ажиллуулъя. Бид­ний ємнєєс “Айвенхоу майнз”-тай гэрээ хийг. Бид нєхцєлєє тавина. Энэ бая­лгийн 50 хувийг авах ёстой. Тvvнээ єнєєдєр авмаар бай­на. Янз бvрийн зам байгаа. Гэтэл тvрvvний миний ярьсан гурван татварыг авахаа больс­­ноор наана бодоход 600 сая, цаанадаж 5.5 тэрбум ам.дол­лар алдах гэрээ хийч­ихээд байна.

-Та бvхэн гадаадын шин­­­жээч авах тухай ярьж байна. Эхний алхмаа хийж эхэлж байгаа юу?

-Тєсвєєс мєнгє батлагд­вал гадаадаас шинжээч авна. Нээлттэй нийгмийн шугмаар ирсэн хvмvvс, мєн мэргэж­лийн хvмvvс бий. Манай Сан­гийн яамны хvмvvс их ха­риуцлагагvй ажиллаж байх шиг. Хэнтэй тулж байгаагаа тєсєєлєхгvй байгаа юм. Тэр манайд орж ирж байгаа ком­паниуд чинь барууны vзэл суртлын бvтээгдэхvvнvvд биеэрээ байгаа нь тэр. Би тэр сургаалыг биеэрээ очиж сур­сан хvн шvv дээ. Хойд Аме­рикийн сургуулиудад заадаг онол бол “хувьцаа эзэм­шигч­дэд хамгийн их ашиг єгє­хийн тєлєє” гэсэн сургаал юм. Тэгэхээр нєгєє талдаа юу ч єгєхгvй гэсэн vг л дээ. Тэдний явдаг систем ийм юм. Тэд­нийг буруутгах арга байхгvй. Онол ном нь тэр юм. Харин бид сул дорой байж байгаад тэдэнд хамаг юмаа єгчихгvй байж, тэдэнтэй адил сэтгэдэг тэдэн­тэй адил хvчтэй хvмvvсийг єєдєєс нь илгээх нь зvйтэй. Тийм учраас бид алдаа гаргаж болохгvй. Ядаж дєрвєн хувил­бар гаргаж судлах хэрэгтэй байна. Би хувьдаа ирээдvйд мєнгє олно гээд хувьцаа эзэм­шинэ гэдэг нь буруу. Маргаашийн єєхнєєс єнєєд­рийн уушиг дээр гэдэг vг бий. Ирээдvйд олдох тэр олон тэрбум ам.долларын тєлєє мєрєє­дєєд ч хэрэггvй. Ирээ­дvйд яагаа ч билээ. Єнєєдєр мєнгє хэрэгтэй байна. Ашигт малтмал дуусахад єєр юмаар амьдарч сурсан байх хэрэг­тэй байна шvv дээ. Тийм учраас єнєєдєр мєнгє хэрэг­тэй. Тvvнийгээ зєв ашиглаж оюун ухаанаар амьдарч сурах хэрэгтэй. Ингэж чадвал нэг vеийн дотор манай ард тvмний амьдрал мэдэгдэхvйц сай­жирч чадна. Vvний тєлєє л явуулах хэрэгтэй. “Эрдэнэт”-ийн 51 хувийг vнэгvй авчихсан сайхан байна гэдэг. “Эрдэнэ­т”-ийг бид их vнэтэй авсан шvv дээ. Тухайн vеийн ханшаар тэрбум гаруй ам.долларын vнэтэй vйлдвэр. 500 сая ам.дол­ларыг 1973 оноос 1998 он хvртэл нєєц ашигласны татвараа авахгvй байж тєлсєн байдаг юм.

-Та Оюутолгойд эзэм­ших 36 хувийг авах хэрэг­гvй. Тvvний оронд энэ хэм­жээний мєнгийг одоо авах нь дээр гээд байна уу?

-Vvнийг ард тvмнээрээ сонгуулъя гээд л байгаа юм. Дєчин жилийн асуудлыг дєр­вєн жилийн мандаттай хvмvvс дур мэдэн хийнэ гэдэг арай л тvргэдсэн хэрэг мэт бодогдох юм. Ард тvмэн биднээс та нар их л мєнгє яриад байх юм. Тэр чинь хэзээ бидэнд ирэх юм гэж асуудаг. Би хариуд нь хамгийн их мєнгийг хамгийн тvрvvнд єгєх хувилбарыг л сонгох хэрэгтэй л гэж хариулдаг. Vvгээр л ард тvмэн сайхан амьдрах замд хvрэх хэрэг­тэй. Уурхайн мєнгє гээд зv­гээр мєнгє тараагаад байхгvй гэдгийг хvмvvс ойлгох нь чухал шvv. Сайхан амьдрах арга замаа л бий болгох нь зєв зам юм гэж боддог.

-Таван толгойн асууд­лыг юу гэж бодож байгаа вэ?

-Ашиглалтын лиценз нь улсад байх ёстой л гэж vзэж байгаа. Хайгуул хийсэн мєн­гийг нь одоо хvртэл улсад тєлєєгvй байдаг. Vvнийг би дээр ярьсан. Санаатайгаар хайгуул хийгдээгvй талбай­тай адилтган наймаалж, єє­рєє буцаагаад авчихсан бай­сан. Тэр дарга байсан н.Жар­гал­сайхан гэдэг нєхєр. Энэ бол гэмт хэрэг. Авсны дараа тєлбєр тєлєгдєєгvй єдий хvрсэн. Энэ Жаргалсайхан нєхєр дараа нь тэр яригдаад байгаа 14 хvнд зарсан юм байна лээ.Тэр хvмvvс энэ лицензээсээ татгалзах хэрэг­тэй. Одоо хvртэл лицензийн тєлбєр тєлєгдєєгvй байгаа учир энэ лиценз хуулийн дагуу улсад хураагдах ёстой. Хайгуулын тєлбєрийг хэлээд байна шvv дээ. Энэ бол Засгийн газраас 20 сая хавь­цаа тєгрєг гэж байгаа. Би бол зуугаад тэрбум тєгрєгийн зардал гарсан гэж бодож байна. Нэг цооног ухах зардал одоо хэд байхав гэдгийг бо­доод бvх цооногонд нь харь­цуулахад ийм мєнгє гарч байгаа. Нэгэнт улс тєлбєрєє хийж байгаад хайгуул хийсэн болохоор энэ орд улсад байх хэрэгтэй. Улс харин ямар хувилбараар цааш нь ашиглах вэ гэдгээ тодорхой­лох хэрэгтэй. Гэрээгээр ажил­луу­лах арга байна. Улс єєрєє лицензээ авч байгаад vйлдвэр оруулж олборлолт хийлгэх. Мєн vйлдвэр барьж єгєєд манай хvмvvсийг сур­гаад ажиллуулж эхлээд гарч явах. Тэгээд зєвхєн энэ бvх­ний­хээ хєлсийг авдаг. Бас газар доорх баялгаа дууд­лага худалдаагаар худалдах арга байдаг. Хэн хамгийн єндєр vнэ єгсєнд нь худал­дах. Тэдэн тонн зэс, алт гарна гэсэн тооцоо хийгээд vнэлнэ гэсэн vг. Худалдаж авснаас хойших бvх нєєцийн тєлбєр, татвараа хуулийн дагуу тє­лєєд явдаг. Ийм олон аргууд байдаг. Vvний аль нэгийг ашиглах хэрэгтэй. Хvмvvст мэдээлэл сайн єгєх хэрэгтэй. Хvмvvс мэдээлэлгvйдээ л аль дуртай хvний vгээр шуу­раад байна. Тэдэн онд тэдэн сая ам.доллар олно гэсэн мэдээллийг ард тvмэнд олгох хэрэгтэй. Энэ нь Засгийн газрын vvрэг юм. Бvх юмыг хуулийн дагуу явуулах нь зvйтэй. Тvvнээс дур дуран­даа юм яриад хvмvvсийг vймvvлээд байх хэрэг байх­гvй. Засгийн газар УИХ-д сонголт гаргаж єгєх хэрэгтэй байна. Бид байгалийн бая­лгаа зєв ашиглаж дараагийн хєгжих замаа тавих хэрэгтэй.

Жамбалын Сандагдорж